Węgry 1956

W 1956 r. w Moskwie odbył się słynny XX Zjazd Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego, na którym I sekretarz Nikita Chruszczow wystąpił z referatem potępiającym zjawiska związane z kultem Józefa Stalina. Uchwały XX Zjazdu, a także początek procesów destalinizacji doprowadziły do podjęcia przez Kierownictwo KC uchwały "O przezwyciężeniu kultu jednostki i jego następstw", która potępiała wszystkie naruszenia zasad praworządności i władzy sowieckiego aparatu bezpieczeństwa. 30 października 1956 r. Związek sowiecki ogłosił deklarację o podstawach stosunków z krajami socjalistycznymi.

Mátyás Rákosi

Echa decyzji XX Zjazdu

Decyzje podjęte przez XX Zjazd KC KPZS, zaczęły oddziaływać na sytuację polityczną w większości państwach bloku komunistycznego. W wielu przypadkach doprowadziły do kryzysu w stosunkach miedzy społeczeństwem a partią komunistyczną. Zjawiska te najpoważniejszy rozmiar przybrały w Polsce i na Węgrzech.

Sytuacja polityczna na Węgrzech

Stalinizm w wersji węgierskiej cechował się wyjątkową represyjnością. Na obszarze całego kraju utworzono blisko 200 obozów pracy przymusowej dla członków ruchów opozycyjnych.
W więzieniach znaleźli się min. Janos Kadar, Arpad Szakasits. Odpowiedzialny za proces stalinizacji na Węgrzech Mátyás Rákosi, zapewnił sobie pełnie władzy.

Jednak w 1953 r. po śmierci Józefa Stalina, zrozumiał, iż aby utrzymać się przy władzy niezbędne jest potępienie metod, które stosowano wcześniej. W odbytym w 1953 r. plenarnym posiedzeniu KC Węgierskiej Partii Pracujących (WPP), M. Rákosi poddał krytyce swoje dotychczasowe rządy.

Imre Nagy

Ponadto w późniejszych uchwałach węgierskie KC wskazywało na błędy popełnione w gospodarce co w konsekwencji doprowadziło do spadku poziomu życia ludności. Ostatecznie Rákosi zachował funkcje I sekretarza ale musiał ustąpić ze stanowiska premiera. Ta funkcję objął zwolniony z więzienia Imre Nagy.

Nowy premier zapowiedział szereg reform społeczno-gospodarczych, a także politycznych. W pierwszej kolejności podjęto decyzje o zniesieniu przymusowych obozów pracy, i ogłoszeniu amnestii. Systematycznie zmiany spowodowały jednak zaniepokojenie wśród węgierskich dogmatyków komunistycznych jak i samego M. Rákosiego.

W 1954 r. I. Nagy przestał pełnić obowiązki premiera. Wkrótce został także wyrzucony z partii komunistycznej.

Echa XX Zjazdu na Węgrzech

Mimo zmian na najwyższych szczeblach władzy, opinie o kontynuacji polityki reform i demokratyzacji życia społeczno - politycznego zapoczątkowanych przez I. Nagiego nie umilkły. Głosy te nasiliły się zwłaszcza po XX Zjeździe KC KPZS w Moskwie w marcu 1956 r.
Wówczas M Rákosi ogłosił rehabilitację ofiar systemu stalinowskiego na min. László Rajka. Mimo to, opinia publiczna coraz głośniej zaczęła domagać się jego ustąpienia. Opinie te podzielały licznie powstające wówczas niezależne kluby dyskusyjne. Spośród nich najbardziej wyróżniał się Klub Petöfiego.

Ernő Gerő

W rezultacie zagęszczającej się sytuacji politycznej głosy krytyki wobec M Rákosiego pojawiły się w szeregach samej partii komunistycznej. Na odbytym plenum KC przyjęto jego rezygnację z funkcji I sekretarza i członka Biura Politycznego. Jego miejsce zajął jednak równie niepopularny, bliski współpracownik Rákosiego - Ernő Gerő.

W celu uspokojenia nastrojów politycznych, nowe kierownictwo podjęło decyzję o ponownym przyjęciu w szeregi Węgierskiej Partii Pracujących (WPP) I. Nagiego, a także ekshumacje prochów ofiar represji politycznej z1948 r.
Ich pogrzeb 6 października 1956 r. przybrał postać masowej demonstracji mieszkańców Budapesztu, którzy w otwarcie domagali się ukarania winnych nie tylko tej zbrodni ale i innych czystek wśród działaczy politycznych przeprowadzonych w okresie stalinowskim.

Wybuch powstania

23 października 1956 r. na ulicach Budapesztu doszło do kolejnej manifestacji, podjętej tym razem na znak solidarności z przemianami politycznymi jakie miały miejsce w Polsce (polski październik).
Demonstracja, początkowo pokojowa, bardzo szybko zmieniła swój charakter. Wygłoszone przez I sekretarza E. Gerő przemówienie, w którym nazwał zebranych Węgrów "towarzyszami", zostało odczytane jako obraźliwe, co wzmogło protest manifestujących. Powszechnie żądano wolności słowa i poglądów, wolnej prasy, wolnych wyborów, ustąpienia kierownictwa WPP, opuszczenia wojsk sowieckich i pełnej niezależności od ZSRS.

Tymczasem w kierunku demonstrujących zaczęli strzelać prowokatorzy z oddziałów tajnej policji. W rezultacie rozjuszony tłum min. obalił monumentalny pomnik Stalina, zrywał komunistyczne symbole władzy. Rozpoczęto szturm na budynek rozgłośni radiowej.

Przebieg

W obliczu tej sytuacji w trybie natychmiastowym zebrał się KC WPP. Podczas jego obrad, KC ocenił aktualną sytuację jako początek kontrrewolucji.
Podjęto decyzję o zwróceniu się o zbrojną pomoc do Związku sowieckiego. W celu uspokojenia sytuacji zdecydowano się na powrót na fotel premiera I. Nagya, natomiast na stanowisko I sekretarza Janosa Kadara.

Tymczasem na ulicach Budapesztu pojawiły się sowieckie czołgi, co tylko wzmogło determinację protestujących mieszkańców. Uzbrojeni wyłącznie w butelki z benzyną jak i broń palną, mieszkańcy stolicy zaczęli atakować sowieckie kolumny wojskowe. Siły sowieckie, zaskoczone oporem demonstrantów zaczęły ostrzeliwać budynki mieszkalne, szkoły, szpitale, zabytki architektury.

W ciągu następnych kilkunastu godzin zamieszki objęły inne miejscowości na terenie całego kraju.
Manifestująca ludność dokonywała samosądów na rozpoznanych funkcjonariuszach aparatu bezpieczeństwa. Oficjalnie zaczęto żądać likwidacji organów bezpieczeństwa, wolności słowa, wolności poglądów, wprowadzenia demokratycznego ustroju politycznego, przywrócenia systemu wielopartyjnego, rozwiązania WPP.

W Budapeszcie na stronę powstańców przeszły liczne oddziały Ludowej Armii Węgierskiej. Dowództwo nad nimi objął Pal Maleter.

Utworzenie rządu Imre Nagiego

30 października 1956 r. premier I. Nagy pod presją opinii publicznej ogłosił wprowadzenie na Węgrzech systemu wielopartyjnego.
Utworzony koalicyjny rząd składał się oprócz WPP z przedstawicieli Partii Drobnych Posiadaczy, Narodowej Partii Chłopskiej i Partii Socjaldemokratycznej. Jednocześnie WPP podjęła uchwałę o samo rozwiązaniu.
I. Nagy wystąpił ze śmiałym programem, który przewidywał wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego, neutralizację polityczną w stosunku do ZSRS, weryfikację wszystkich umów gospodarczych zawartych przez Węgry w ramach RWPG.

1 listopada 1956 r. rząd I. Nagyego ogłosił neutralność Węgier, zwracając się jednocześnie do ONZ z prośbą o pomoc.

Sowiecka kontrofensywa

W obliczu sytuacji, w Moskwie przez cały czas trwały obrady nad sposobem zdławienia ruchu wolnościowego i przywrócenia dawnego porządku politycznego.

Kontrofensywę sowiecką na Węgrzech poprzedziły klasyczne kroki polityki ZSRS. W celu utrzymania w tajemnicy rozpoczęcia zbrojnej interwencji, sowiecka delegacja z gen. Malininem rozpoczęła pertraktacje z przedstawicielami węgierskiej delegacji rządowej, której przewodniczył gen. Maleter w podstołecznej miejscowości Tokol.

Flaga węgierska z usuniętym w środku
symbolem "socjalistycznych Węgier" na
ulicy Budapesztu zajętego już przez Rosjan

W trakcie rozmów obiecano stronie węgierskiej wycofanie wszystkich jednostek Armii Czerwonej z terytorium Węgier do 15 stycznia 1957 r. Jednak delegacja z gen. Maleterem została niespodziewanie obezwładniona i uwięziona.

4 listopada 1956 r. siły sowieckie przystąpiły do szturmu na Budapeszt. W dramatycznym przemówieniu radiowym I. Nagy poinformował społeczeństwo o napaści ZSRS i o decyzji rządu o podjęciu zbrojnej obrony demokracji węgierskiej. W obliczu ogromnej przewagi militarnej sowieckich jednostek, walki powstańców po tygodniu zaczęły powoli zamierać.

W celu usprawiedliwienia interwencji zbrojnej na Węgrzech, ZSRS 4 listopada 1956 r. wystosowało komunikat o powstaniu w miejscowości Szolnok pod przewodnictwem Janosa Kadara z Węgierskiego Rządu Robotniczego - Chłopskiego, który poprosił władze sowieckie o pomoc w walce z kontrrewolucją.

W miejsce rozwiązanej WPP, utworzono Węgierską Socjalistyczną Partie Robotniczą, również pod przewodnictwem J. Kadara.

Skutki powstania - normalizacja sytuacji

Po zdławieniu ostatnich grup powstańczych, rozpoczął się proces normalizacji życia społeczno - politycznego. Jej pierwszym przejawem były represje wobec wszystkich uczestników wydarzeń.

Janos Kadar

11 grudnia 1956 r. zostały utworzone działające do 1958 r. specjalne trybunały stanu wyjątkowego. Decyzją doraźnych sądów zostało skazanych i straconych blisko 2 tys. osób.
Wśród nich znaleźli się m.in. premier I. Nagy, dowódca oddziałów powstańczych gen. Maleter (obydwaj zrehabilitowani w 1989 r.).
Około 6 tys. osób zostało karnie wywiezionych w głąb ZSRS. Kilkadziesiąt tysięcy osób udało się na przymusową emigrację. Prymas Węgier Mindszenty zwrócił się z prośbą o azyl w ambasadzie amerykańskiej.

Obradujące pod koniec grudnia 1956 r. pod przewodnictwem J. Kadara KC, przyjęło oficjalną linię polityczną na temat konieczności interwencji ZSRS. Oficjalnie, główną przyczyną kryzysu były błędy popełnione przez rząd Rákosiego, które następnie zostały wykorzystane przez siły opowiadające się za kontrrewolucją.
Dokonano licznych zmian personalnych wewnątrz partii komunistycznej. Usunięto ludzi popierających w okresie powstania politykę I. Nagyego.
Jednocześnie nowe władze rozpoczęły próby pozyskani akceptacji społeczeństwa, wprowadzając bardziej liberalną politykę ekonomiczną. Działania te nie przyniosły jednak rezultatu.

Pewne odprężenie sytuacji społeczno - politycznej dało się odczuć po ogłoszeniu pierwszych amnestii w 1960 i 1963 r. dzięki którym wolność uzyskało tysiące uczestników powstania 1956 r.

Reakcja międzynarodowa

Zbrojna interwencja ZSRS na Węgrzech została zaskarżona na forum ONZ. Stany Zjednoczone, gdzie trwała kampania wyborcza, przyjęły ugodową pozycje. Liczący na reelekcję dotychczasowy prezydent D. Eisenhower w swoich przemówieniach starał się nie drażnić Moskwy.
Jednocześnie podczas obrad Rady Bezpieczeństwa, ZSRS wystosowała weto, które uniemożliwiło podjęcie dyskusji nad sprawą wydarzeń węgierskich.
ONZ mimo żądań wycofania wojsk sowieckich, przeprowadzenia demokratycznych wyborów i wpuszczenia obserwatorów otrzymała od rządu J. Kadra odmowną odpowiedź, informującą, iż są to wewnętrzne sprawy Węgier.

Upadek powstania na Węgrzech spotkał się z żywiołową reakcją min. polskiego społeczeństwa. W całym kraju zorganizowano punkty krwiodawstwa, zbiórki leków i materiałów pierwszej potrzeby.

© Paweł Jarczewski
23 czerwca 2009
źródło publikacji: „Powstanie na Węgrzech 1956 rok”
www.edulandia.pl

WARTE UWAGI:
☞ Powstanie na Węgrzech 1956 - Wikipedia (j. polski)
☞ „Ambasador Andropow informuje” - program dokumentalny B. Wołoszańskiego
☞ „1956 Poznań – Budapeszt” - książka historyczna

(kliknij w obrazki po większe)

Pomnik Pamięci Powstania 1956 r, Budapeszt

---

ARTYKUŁ PRZYWRÓCONY Z KOPII ZAPASOWYCH, Z TEGO POWODU ORYGINALNY FORMAT ARTYKUŁU MOŻE NIE PASOWAĆ DO FORMATU OBECNEGO BLOGU. NIEKTÓRE ILUSTRACJE MOGĄ BYĆ OBECNIE NIEDOSTĘPNE, A LINKI MOGĄ BYĆ NIEAKTUALNE.