Makuszyński, Kornel

W staropolskim Stryju (obecnie "Стрий", od 1945 roku pod okupacją sowiecką, a po rozpadzie ZSRS od 1991 do dzisiaj pod okupacją ukraińską) 8 stycznia 1884 roku urodził pan Kornel Makuszyński. Był siódmym z kolei dzieckiem i jedynym synem Julii z Ogonowskich i Edwarda Makuszyńskiego, emerytowanego pułkownika wojsk austriackich, urzędnika galicyjskiego, pisarza gminnego kancelarii urzędu w Brzozowej koło Krosna. Ojciec zmarł, gdy Kornel miał dziesięć lat. Po kolejnych dwóch latach spędzonych w Stryju, relegowano go z tamtejszego gimnazjum za satyrę na duchownego, który zabraniał uczniom ryzykownych zabaw:

Na próżno jędza

w ubraniu księdza

z lodu nas spędza!

W pierwszej b klasie

w zimowym czasie

nikt mu nie da się!

Przeniósł się wtedy do krewnych w Przemyślu, gdzie utrzymywał się dzięki korepetycjom. Jednak i tam wkrótce podpadł w szkole i został po raz drugi wyrzucony z kolejnego gimnazjum - z powodu szarookiej córki radcy sądowego, złotowłosej Kazi, o którą stoczył pojedynek ze swym przyjacielem...

W latach 1898-1903 Makuszyński uczęszczał do gimnazjum we Lwowie. W wieku czternastu lat zaczął pisać wiersze, które w cukierni na Skarbkowskiej pokazywał Leopoldowi Staffowi. Dwa lata później lwowskie "Słowo Polskie" opublikowało mu pierwsze utwory. Kiedy Makuszyński zgłosił się po odbiór honorarium, Kasprowicz nie mógł uwierzyć, że autorem utworów, które opublikował, jest wyrostek w znoszonym szkolnym mundurku. Od 1904 r. Makuszyński został recenzentem teatralnym tegoż dziennika. Na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie studiował polonistykę i romanistykę. W latach 1908-1910 pogłębiał filologię romańską na paryskiej Sorbonie.

W 1910 poznał we Lwowie studentkę Uniwersytetu Lwowskiego Emilię Bażeńską ze starego rodu szlacheckiego von Baysen-Bażeński. Była lwowską muzą, znaną wśród artystycznej cyganerii, adorowaną przez Tadeusza Boya-Żeleńskiego i Staffa. Emilia zaprosiła Kornela do litewskich Burbiszek - majątku swego brata Michała Bażeńskiego. Pobrali się w 1913 w Warszawie.
Z licznym rodzeństwem w Stryju Kornel kontaktów nie podtrzymywał.
W latach 1913-1914 Makuszyński mieszkał w Burbiszkach. Tam też, w parku dworskim - zauroczony zakopiańską architekturą - postawił domek przywieziony spod Tatr. W Burbiszkach zastała go I wojna światowa. Aresztowany jako wrogi Rosji obywatel austriacki, został wraz z żoną internowany. Starania szwagra Michała Bażeńskiego oraz pomoc znanych aktorów: Stanisławy Wysockiej i Juliusza Osterwy, sprawiły, że w 1915 r. zwolniono ich z internowania i pozwolono zamieszkać w Kijowie. Pisarz został tam prezesem Związku Literatów i Dziennikarzy Polskich oraz kierownikiem literackim Teatru Polskiego.
Po zakończeniu I wojny światowej Makuszyńscy przenieśli się się do Warszawy, gdzie Kornel rozpoczął stałą współpracę z wieloma gazetami.

Dużo czasu spędzali w Zakopanem, gdzie jego żona leczyła chore płuca. Mimo to Emilia zmarła w 1926 r. na gruźlicę. Pochowano ją na warszawskich Powązkach obok grobu Władysława Stanisława Reymonta, jej przyjaciela. Po śmierci żony Kornel Makuszyński nie jeździł już na Litwę.

W 1927 Makuszyński ożenił się powtórnie, ze śpiewaczką Janiną Gluzińską, córką Antoniego Gluzińskiego, profesora medycyny Uniwersytetu Lwowskiego. Nowi teściowie Makuszyńskiego mieli w Zakopanem przy ulicy Sienkiewicza willę "Ustronie", gdzie pisarz znalazł nowy azyl. Ten dom jest miejscem akcji powieści "Panna z mokrą głową".

W 1929 został pisarz honorowym obywatelem Zakopanego. Dobrze to świadczy o poczuciu humoru Podhalan, którzy nie brali do serca dobrodusznych uszczypliwości, jakich nie szczędził w cyklu swoich "Listów z Zakopanego", od 1921 r. publikowanych głównie w "Rzeczpospolitej". Według niego Zakopane to: "Z lewej Giewont, z prawej Gubałówka, a w środku deszcz…"; "Urok pobytu w Zakopanem na tym polega, że chodzi się tam zawsze pod górę. Niewiele miast na świecie posiada zaletę tak charakterystyczną"; "Zakopane to wieś na wielkiej drodze od Trzaski do Karpowicza" - Trzaska i Karpowicz w latach międzywojnia byli znanymi tamtejszymi restauratorami.

Z inicjatywy Kornela Makuszyńskiego na stokach Gubałówki powstało sanatorium dla młodzieży. Pisarz inicjował też zbiórki pieniężne na sprzęt narciarski dla najbiedniejszych góralskich dzieci.
Był w apogeum możliwości twórczych. Towarzyski, zamożny, kolekcjonował dzieła sztuki.
Podczas oblężenia Warszawy w 1939 r. niemiecka bomba trafiła w kamienicę z mieszkaniem Makuszyńskich. Pisarz cudem ocalał, stracił jednak wszystkie rękopisy i zbiory sztuki. W tym także tekst "Drugich wakacji Szatana", książki, której wydanie planowano na grudzień 1939 r...

II wojnę światową pisarz przeżył prawie w całości w Warszawie. Współpracował z prasą powstańczą. Po kapitulacji powstania warszawskiego i przejściu przez obóz w Pruszkowie, dotarł do Krakowa.
W listopadzie 1944 zamieszkał w Zakopanem, tym razem już na stałe.

Wesołe usposobienie takich ludzi, jak Makuszyński, prowokowało najbliższe otoczenie do figli.
Powszechnie znaną historią, opisaną przez Makuszyńskiego w jednym z "Listów z Zakopanego", była wyprawa w góry w towarzystwie Tadeusza Boya-Żeleńskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza. Kiedy po długim, forsownym marszu nieprzytomny ze zmęczenia Makuszyński chciał zawrócić znad Zamarzłego Stawu, usłyszał od Witkacego, że skoro zaszli tak daleko, to muszą dotrzeć na Granaty. Sprzeciw pisarza był jednak zbyt gwałtowny. Doszli do porozumienia, że na Granaty może i za daleko, ale do Pustej Doliny w sam raz. Stamtąd jeszcze tylko trochę wyżej…
- Jak się nazywa to 'trochę wyżej'?
- Bulka czy coś takiego.

"A kiedy się wpółmartwy znalazłem na jakimś szczycie, skąd się roztoczył widok na niebo i chyba na całą ziemię, niebo wstąpiło we mnie, jasność, rozkosz, radość i wesele. Jestem wniebowzięty.
- Więc to się nazywa Bulka? - pytam zachwycony.
- To się nazywa Granaty! - odpowiada mi człowiek, który, dlatego tylko żyje, że go zbyt miłuję."
[Kornel Makuszyński, "Listy zebrane", Warszawa 1929]

Ksiądz Jan Twardowski jako gimnazjalista zapragnął go poznać. "Mój ulubiony pisarz mieszkał w alei Róż pod numerem 14. Drzwi otworzyła mi gosposia, wpuściła mnie do środka i powiedziała: 'Powiem panu, że przyszedłeś'. Po pewnym czasie przyniosła mi list od Makuszyńskiego. Przeczytałem i byłem bardzo zaskoczony: 'Drogi chłopcze, jestem w takim humorze, że chciałbym się powiesić'." Jak widać, nie zawsze dopisywał mu nastrój dobrodusznego prześmiewcy.

Najbardziej znaną i popularną książką Kornela Makuszyńskiego zostały wydane w 1933 r. "Przygody Koziołka Matołka", do których ilustracje wykonywał Marian Walentynowicz. Mimo zdecydowanie negatywnych reakcji krytyki, szydzącej z częstochowskich rymów, kolorowe książeczki były rozchwytywane. Zrobiły autentyczną furorę, jak nieco później filmy Disneya. Autorzy książeczki byli zasypywani listami od rodziców, którzy w imieniu małoletnich pociech domagali się kontynuacji przygód sympatycznego, acz niekoniecznie bystrego bohatera. Po wydaniu czterech ksiąg z przygodami Koziołka, Makuszyński z Walentynowiczem dołączyli jeszcze zeszyty z parą nowych bohaterów.
W 1936 r. ukazały się podobnie zilustrowane "Awantury i wybryki małej małpki Fiki-Miki". Rysunki o mocno nasyconych kolorach, komentowane prostymi rymowankami, znowu wywoływały przyczyniły się do sarkań krytyków, za to zachwycały dzieci.
W 1938 r. ci sami autorzy pokusili się o zilustrowanie mitycznych dziejów naszego narodu w dwuczęściowym cyklu "Legend krakowskich": "O wawelskim smoku" oraz "Wanda leży w naszej ziemi". Krytyki o dziwo zelżały, podobnie jak zainteresowanie dzieci. Podawanie patriotyczno-ojczyźnianych treści w nowej formie sprawdziło się więc średnio.
Podobny w charakterze utwór "Za króla Piasta Polska wyrasta" napisał Makuszyński w 1939 r. Wydany został dopiero w 1985 r., z ilustracjami Andrzeja Darowskiego.
Bez ryzyka błędu można przyjąć założenie, że dla większości polskich czytelników Makuszyński jest przede wszystkim autorem "Przygód Koziołka Matołka".

Po 1945 Makuszyński został objęty zakazem publikacji i poddany szykanom. On sam wiązał to ze sprawą przyjęcia go do Polskiej Akademii Literatury w 1937 r. po usuniętym wtedy Wincentym Rzymowskim oskarżonym o plagiat. Ten sam Rzymowski został obwołany ministrem kultury w komunistycznym rządzie polskim zaraz po wojnie...
Nieakceptowanemu Makuszyńskiemu udało się w nowej rzeczywistości wydać tylko jedną nową książkę - "List z tamtego świata" (1946), dzięki niewielkiemu wydawnictwu, które wtedy było jeszcze w prywatnych rękach.
W Zakopanem Makuszyński żył w ciasnym mieszkaniu, niedostatku i zapomnieniu. Żona zarabiała lekcjami muzyki. Tymczasem dla niego, człowieka sukcesu, jednego z najweselszych i najbardziej optymistycznych pisarzy dwudziestolecia międzywojennego, nagle zabrakło miejsca.
Świat, jaki swoimi książkami kształtował autor "Awantur arabskich", z dnia na dzień - a raczej: z systemu na system - legł w gruzach, a sam Makuszyński okazał się komunistom niepotrzebny.

Kornel Makuszyński zmarł 31 lipca 1953 roku w Zakopanem i tam też został pochowany na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.

© Janusz R. Kowalczyk

opracowanie: 888 / FilmyPolskie888, styczeń 2015
Obszerne fragmenty pochodzą z artykułu opublikowanego w „Culture.pl”
www.culture.pl

IMDb (angielski)
Wikipedia (polski)
Filmografia pana Kornela dostępna jest TUTAJ

---

ARTYKUŁ PRZYWRÓCONY Z KOPII ZAPASOWEJ. Z TEGO POWODU FORMATOWANIE ARTYKUŁU LUB ZAŁĄCZONYCH DO NIEGO ILUSTRACJI MOŻE NIE PASOWAĆ DO OBECNEGO FORMATU. NIEKTÓRE ILUSTRACJE MOGĄ BYĆ OBECNIE NIEDOSTĘPNE.