Iwaszkiewicz, Jarosław Leon

Poeta, prozaik, dramatopisarz, eseista i tłumacz.
Urodzony 20 lutego 1894 we wsi Kalnik na Kijowszczyźnie, zmarł 2 marca 1980 w Warszawie.

W latach 1902-1904, po śmierci ojca, przebywał wraz z matką w Warszawie, w latach 1904-1912 na Ukrainie, gdzie w 1912 zdał maturę w kijowskim gimnazjum i rozpoczął studia prawnicze na tamtejszym uniwersytecie. W 1915 debiutował wierszem "Lilith" w jedynym numerze pisma "Pióro". W latach 1916-1918 był aktorem i kierownikiem literackim kijowskiego Teatru Studya S. Wysockiej. Wiosną 1918 wstąpił do 3 Korpusu Polskiego, po jego rozbrojeniu wrócił do Krakowa. W październiku 1918 przyjechał do Warszawy, związał się z grupą twórców skupionych wokół pisma "Pro arte et studio", wszedł w skład grupy literackiej występującej w kabarecie literackim "Pikador", następnie w skład grupy Skamander. W latach 1919-1920 był w zespole redakcyjnym "Zdroju", 1920-1922 redagował w "Kurierze Polskim" dział "Sztuka". Wiersze, prozę i recenzje publikował w "Kurierze Lwowskim" (1921-1922) i "Tygodniku Ilustrowanym" (od 1922). W 1921 założył wraz z przyjaciółmi eksperymentalny teatr artystyczny "Elsynor", w którym wystawiono sztukę Stanisława Ignacego Witkiewicza "Pragmatyści".

W 1922 ożenił się i zamieszkał w Podkowie Leśnej. W latach 1923-1925 był sekretarzem marszałka sejmu Macieja Rataja, należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich. W latach 1924-1939 współpracował z "Wiadomościami Literackimi" (drukował wiersze, liczne artykuły i recenzje). Był sekretarzem w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, od 1925 członkiem Polskiego PEN Clubu. Brał czynny udział w pracach europejskiej unii intelektualnej oraz PEN Clubu. Utwory literackie i recenzje ogłaszał w "Pologne Littéraire" (1926-1935), "Muzyce" (1926-1937 z przerwami), "Pamiętniku Warszawskim" (1929-1931). W 1928 osiedlił się w nowym domu w Podkowie Leśnej, który nazwał Stawiskiem. W latach 1927-1932 pracował w Wydziale Prasowym MSZ jako kierownik referatu propagandy sztuki. Był sekretarzem poselstwa polskiego w Kopenhadze (1932-1925) i Brukseli (1935-1936). Poezję, prozę, prace krytyczno-literackie publikował m.in. w "Gazecie Polskiej" (1934-1938) i "Ateneum" (1938-1939). W 1939 został wiceprezesem ZZLP.

W czasie okupacji mieszkał w Stawisku; wraz z Marią Dąbrowską i Jerzym Andrzejewskim kierował sekcją literatury w departamencie Oświaty, Nauki i Kultury Delegatury Rządu RP na kraj. Brał czynny udział w tajnej pracy kulturalnej, jego dom pełnił rolę konspiracyjnego ośrodka życia artystycznego (koncerty, spotkania autorskie, dyskusje).

W latach 1945-1946 był redaktorem naczelnym poznańskiego dwutygodnika "Życie Literackie", 1947-1948 - redaktorem tygodnika "Nowiny literackie". Poezję, prozę i recenzje publikował w "Odrodzeniu" (1945-1949), "Przekroju" (1945-1954) i "Kuźnicy" (1946-1949). Między 1945 i 1949 był kierownikiem literackim Teatru Polskiego w Warszawie. Od 1945 aktywnie działał w ZZLP (od 1949 ZLP) - był jego prezesem (1945-1946, 1947-1949, 1959-1980) i wiceprezesem (1949-1956). Wchodził w skład Zarządu Polskiego PEN Clubu (1950-1965 był jego wiceprezesem). W 1948 uczestniczył (wraz z Jerzym Borejszą) w organizacji Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu, w 1950 był delegatem na II Światowy Kongres Pokoju. W 1952 został prezesem Rady Nadzorczej Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik".

Od 1952 przez wiele kadencji (do końca życia) posłował na sejm PRL. Wiersze, prozę i recenzje publikował w "Nowej Kulturze" (1950-1956) i "Przeglądzie Kulturalnym" (1952-1954). W latach 1952, 1954 i 1970 otrzymał Państwową Nagrodę Artystyczną I stopnia. Od lutego 1955 do śmierci był redaktorem miesięcznika "Twórczość". Od 1955 do 1979 publikował cotygodniowe felietony w "Życiu Warszawy" zatytułowane "Rozmowy o książkach", a także przegląd tłumaczeń z literatur skandynawskich (1955-1977). W latach 1955-1957 był ponownie kierownikiem literackim Teatru Polskiego w Warszawie. W 1960 został wybrany do Zarządu Europejskiej Wspólnoty Pisarzy. W latach 1963 i 1977 otrzymał nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia. Od 1965 był prezesem Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Włoskiej, od 1966 przewodniczącym polskiego oddziału Stowarzyszenia Kultury Europejskiej (SEC). W latach 1970-1971 prowadził wykłady o literaturze polskiej na Uniwersytecie Warszawskim (UW), w 1971 został doktorem honoris causa UW, a w 1979 - Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był członkiem zagranicznym Serbskiej Akademii Nauki i Sztuki (od 1972). W 1973 został uhonorowany nagrodą m.st. Warszawy, od 1976 był członkiem honorowym Towarzystwa im. Fryderyka Chopina. W 1977 został wybrany do Rady Wykonawczej Kongresu SEC, od 1979 był honorowym członkiem Akademii Historii i Literatury Polskiej w Bolonii, został laureatem nagrody Premio Mondello na Sycylii. Otrzymał liczne nagrody i odznaczenia zarówno PRL, jak i zagraniczne (wśród nich medal "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata" - 1991, pośmiertnie). Jest pochowany w Brwinowie pod Warszawą. W domu pisarza w Stawisku powstało muzeum poświęcone jego życiu i twórczości.

Proza Iwaszkiewicza jest silnie związana z tradycją literacką i z przemianami literatury współczesnej, jednak trudno ją włączyć do któregoś z XX-wiecznych prądów czy kierunków. Jego wczesne utwory utrzymane są w konwencji baśniowo-poetyckiej powieści poetyckiej ("Zenobia Palmura", "Ucieczka do Bagdadu", "Wieczór u Abdona"); dominuje w nich tradycja modernistyczna, która ulega zarazem próbom przewartościowania, skupionym wokół opozycji sztuka-życie. Motyw ten przewija się również w stylizowanych na autobiografie powieściach ("Hilary, syn buchaltera", "Księżyc wschodzi"). Począwszy od powieści "Zmowa mężczyzn" Iwaszkiewicz tworzy własną, oryginalną wizję świata, która pełny wyraz osiąga w opowiadaniach "Panny z Wilka", "Brzezina", "Młyn nad Utratą", oraz powieściach "Czerwone tarcze" i "Pasje błędomierskie".
Dojrzałą prozą Iwaszkiewicza rządzi zasada kojarzenia przeciwieństw (życie-śmierć, miłość-nienawiść i in.) i nadawanie im wymiaru filozoficznego uogólnienia losów postaci cechujących się bogatym życiem psychicznym i wrażliwą świadomością, osadzonych w precyzyjnie wystudiowanym, pełnym zmysłowych uroków świecie, który jest czynnym tłem przedstawianych zdarzeń. Uwikłanym w owe antynomie bohaterom towarzyszy prawie zawsze poczucie tragizmu, uzasadnione okrucieństwem praw natury (częsty motyw przedwczesnej śmierci) albo klęską racji jednostkowych w obliczu procesu historycznego. Tragizm ten nabiera wymiaru szerszego w utworach zrodzonych z doświadczeń wojenno-okupacyjnych: "Kongres we Florencji" (nowele włoskie), "Bitwa na równinie Sedgemoor", "Matka Joanna od Aniołów" (w zbiorze "Nowa miłość"), "Stara cegielnia. Młyn nad Lutynią", "Kwartet Mendelssohna" ("Opowieści zasłyszane"), "Kościół w Skaryszewie" ("O psach, kotach i diabłach"), a także w zakrojonej na sposób epicki powieści o losach polskiej inteligencji w I połowie XX stulecia - "Sława i chwała". W prozie Iwaszkiewicza występuje jednak nie tylko inelektualno-moralny niepokój, ale także towarzyszące mu przekonanie o istnieniu w naturze ludzkiej zdolności do słusznych wyborów etycznych i związku tragicznego przeżycia ze szczególną intensyfikacją doznań estetycznych i zmysłowych ("Tatarak", "Kochankowie z Marony", "Sny. Ogrody. Sérénité", "Noc czerwcowa. Zarudzie. Heydenreich").

Iwaszkiewicz świadomie - wykorzystując całą gamę stylów i konwencji literackich - rozwinął i unowocześnił formę gatunkową opowiadania, nadał nowy kształt powieści historycznej i ożywił narrację epicką, wzbogacając ją elementami refleksji i liryzmu.

Jako poeta Iwaszkiewicz był najmniej typowym przedstawicielem grupy Skamander. Od pozostałych jej członków dzieliły go odmienne tradycje kulturowe i większy stopień wewnętrznego skomplikowania. Do charakterystycznych i najtrwalszych cech jego poezji należą: silna wrażliwość zmysłowa pozwalająca poecie z niezwykłą intensywnością oddawać urodę świata, kult sztuki oraz jasna świadomość nieosiągalności szczęścia.

W rozwoju przedwojennej poezji Iwaszkiewicza daje się zauważyć swoistą naprzemienność, opartą na kontrastach i przeciwieństwach. Po wyszukanym estetyzmie tomu "Oktostychy", następny tom "Dionizje" miał biegunowo odmienną, ekspresjonistyczną tonację. Z kolei, po dwu zbiorach, w których dominowały kameralność, prywatność i postawa filozoficznej rezygnacji ("Kaskady zakończone siedmioma wierszami", "Księga dnia i księga nocy") następny tom "Powrót do Europy" przyniósł problematykę historiozoficzną, tok dyskursywny i akcenty patosu. Po tomie "Lato", cyklu wierszy ukazujących świat wewnętrznych niepokojów i metafizycznego lęku, nastąpiło "Inne życie", w którym dominowała poezja kultury - tłumaczenie na język poetycki wielkich dzieł malarskich. Ówczesna liryka Iwaszkiewicza stroniła na ogół od nowatorstwa, skłaniając się coraz wyraźniej ku klasycyzmowi. W twórczości powojennej kontynuacją tego nurtu były "Ody olimpijskie". Rozwój jego poezji poszedł w odmiennym kierunku - ku odrzuceniu tradycyjnych rygorów. Po tomach przejściowych "Warkocz jesieni" i "Ciemne ścieżki", decydujący zwrot przyniósł zbiór "Jutro żniwa". Zapoczątkował on - kontynuowany przez tomy "Krągły rok", "Xenie i elegie" oraz "Śpiewnik włoski" - renesans poezji Iwaszkiewicza, która nowoczesnym, ascetycznym językiem, w przejmujący sposób mówiła teraz przede wszystkim o sprawach ostatecznych ludzkiego życia. Jednym ze szczytowych osiągnięć poezji Iwaszkiewicza stał się zbiór "Mapa pogody" i ostatnie wiersze poety, w których powrócił on do bogactwa środków wyrazu, do szerokich perspektyw historyczno-kulturowych i doprowadził do poetyckiego mistrzostwa topos żegnania się ze światem.

Twórczość dramatyczna Iwaszkiewicza koncentruje się głównie wokół motywów artystycznych zaczerpniętych z literatury (polemika z szekspirowskim ujęciem tragedii Romea i Juli w "Kochankach z Werony"), biografii wielkich twórców (Chopina - "Lato w Nohant", Puszkina "Maskarada", Balzaka "Wesele pana Balzaka") - w ujęciach pozwalających wniknąć w psychikę artysty i zrekonstruować nurtujące go konflikty moralne, rodzące się w zetknięciu z ograniczeniem swobody twórczej i nieprzystawalnością uniwersalnych problemów sztuki do konkretnych potrzeb życia. Główne postaci dramatów zostały przy tym odheroizowane, przez pozbawienie ich patetycznego sztafażu legendy. Iwaszkiewicz pisał również dramaty o tematyce współczesnej ("Gospodarstwo", "Odbudowa Błędomierza", "Kosmogonia"), jednak były one nieco słabsze.

W prozie eseistycznej i publicystycznej Iwaszkiewicza występują trzy kręgi zainteresowań - muzyka i teatr (monografie o Chopinie i Bachu, "Spotkania z Szymanowskim", szkice o jego "Harnasiach", publikacje o kijowskim teatrze S. Wysockiej i Teatrze Polskim w Warszawie), wspomnienia z lat młodzieńczych ("Książka moich wspomnień") i podróży ("Pejzaże sentymentalne", "Listy z podróży do Ameryki Południowej", "Książka o Sycylii", "Gniazdo łabędzi. Szkice o Danii") wzbogacone refleksją nad kulturą i obyczajem opisywanych środowisk ("Podróże do Włoch", "Podróże do Polski"), wreszcie tematyka literacka - liczne recenzje, artykuły, felietony i większe szkice i studia, z których część ukazała się w wydaniach książkowych ("Gawędy o książkach i czytelnikach", "Rozmowy o książkach", "Ludzie i książki"). Odrębne miejsce zajmują szkice o pisarzach rosyjskich i polskich ("Petersburg") i "Szkice o literaturze skandynawskiej".

Twórczość przekładowa Iwaszkiewicza obejmuje m.in. pisarzy francuskich (Rimbauda, Claudela, Gida, Giraudox), Szekspira ("Hamlet" i "Romeo i Julia"), Tołstoja i Czechowa (opowiadania), Andersena, Kierkegaarda.

© Bartłomiej Szleszyński
Marzec 2003
źródło publikacji:
www.culture.pl

☞ IMDb (angielski)
☞ Wikipedia (polski)
☞ Filmografia (polski)

TWÓRCZOŚĆ JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA:
• Ucieczka do Bagdadu, Warszawa 1923
• Oktostychy, Warszawa 1919
• Kaskady zakończone siedmioma wierszami, Warszawa 1925
• Libretto: Karol Szymanowski Król Roger, prapremiera: Warszawa, Teatr Wielki 1926
• Zenobia Palmura, Poznań 1920
• Siedem bogatych miast nieśmiertelnego Kościeja, Warszawa 1924
• Dionizje, Warszawa 1922
• Hilary, syn buchaltera, Warszawa 1923
• Księżyc wschodzi, Warszawa 1925
• Pejzaże sentymentalne, Warszawa 1926
• Kochankowie z Werony. Tragedia romantyczna w 3 aktach, Warszawa 1929; prapremiera: Warszawa, Teatr Nowy 1930
• Księga dnia i księga nocy, Warszawa 1929
• Zmowa mężczyzn, Warszawa 1930
• Powrót do Europy, Warszawa 1931
• Panny z Wilka; Brzezina, Warszawa 1933
• Lato 1932, Warszawa 1933
• Czerwone tarcze, Warszawa 1934
• Lato w Nohant. Komedia w 3 aktach, Warszawa 1937; prapremiera: Warszawa, Teatr Mały 1936
• Młyn nad Utratą, Warszawa 1936
• Dwa opowiadania, Warszawa 1938
• Fryderyk Szopen, Lwów 1938
• Maskarada. Melodramat w 4 aktach, Warszawa 1939; prapremiera: Teatr Polski 1938
• Pasje błędomierskie, Warszawa 1938
• Stara cegielnia. Młyn nad Lutynią, Warszawa 1946
• Nowa miłość i inne opowiadania, Warszawa 1946
• Nowele włoskie, Warszawa 1947
• Spotkania z Szymanowskim, Kraków 1947
• Ody olimpijskie, Warszawa 1948
• Jan Sebastian Bach, Warszawa 1951
• Odbudowa Błędomierza. Sztuka w 3 aktach, Warszawa 1951; prapremiera: Kraków, Teatr Stary 1951
• Sprawa pokoju. Wiersze i przemówienia, Warszawa 1952
• Cztery szkice literackie, Warszawa 1953
• Wycieczka do Sandomierza, Warszawa 1953
• Listy z podróży do Ameryki Południowej, Kraków 1954
• Opowieści zasłyszane, Warszawa 1954
• Ucieczka Felka Okonia, Warszawa 1954
• Warkocz jesieni i inne wiersze, Warszawa 1954
• Dziewczyna i gołębie, Warszawa 1965
• Książka o Sycylii, Kraków 1956
• Sława i chwała, t. 1-3, Warszawa 1956-1962
• Ciemne ścieżki, Warszawa 1957
• Książka moich wspomnień, Kraków 1957
• Leon Wójcikowski, [współatorzy: I. Turska i A. Szyfman] Warszawa 1958
• Gawęda o książkach, Warszawa 1959
• Wesele pana Balzaka, prapremiera: Warszawa, Teatr Kameralny 1959
• Tatarak i inne opowiadania, Warszawa 1960
• Kochankowie z Marony, Warszawa 1961
• Rozmowy o książkach, Warszawa 1961
• Gniazdo łabędzi. Szkice z Danii, Warszawa 1962
• Jutro żniwa. Nowe wiersze, Warszawa 1963
• Harmonie Karola Szymanowskiego, Kraków 1964
• Heidenrich. Cienie. Dwa opowiadania, Poznań 1964
• Kosmogonia, prapremiera: Warszawa, Teatr Polski 1967
• Krągły rok. Cykl wierszy, Warszawa 1967
• O psach, kotach i diabłach, Warszawa 1968
• Rozmowy o książkach (II), Warszawa 1968
• Ludzie i książki, Warszawa 1971
• Xenie i elegie, Warszawa 1970
• Opowiadania muzyczne, Warszawa 1971
• Sny; Ogrody; Sérénité, Warszawa 1974
• Śpiewnik włoski. Wiersze, Warszawa 1974
• Noc czerwcowa. Zarudzie. Heydenrich, Warszawa 1976
• Petersburg, Warszawa 1976
• Mapa pogody, Warszawa 1977
• Podróże do Polski, Warszawa 1977
• Podróże do Włoch, Warszawa 1977
• Szkice o literaturze skandynawskiej, Warszawa 1977
• Listy do Felicji, Warszawa 1979
• Biłek, Kraków 1980
DZIEŁA ZEBRANE:
• Opowiadania, t. 1-6, Warszawa Czytelnik 1979-1980
• Dramaty, t. 1-2 Warszawa 1980, 1984

---

ARTYKUŁ PRZYWRÓCONY Z KOPII ZAPASOWYCH, Z TEGO POWODU ORYGINALNY FORMAT ARTYKUŁU MOŻE NIE PASOWAĆ DO FORMATU OBECNEGO BLOGU. NIEKTÓRE ILUSTRACJE MOGĄ BYĆ OBECNIE NIEDOSTĘPNE, A LINKI MOGĄ BYĆ NIEAKTUALNE.